শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ (ইংৰাজী: Srimanta Sankardeva, জন্ম: ১৪৪৯ – মৃত্যু: ১৫৬৮) এজন বিশিষ্ট ধৰ্মপ্ৰচাৰক, সমাজ সংগঠক, গায়ক, নৃত্যকাৰ, অভিনেতা, কবি, আৰু চিত্ৰকৰ আছিল। শংকৰদেৱ অসমীয়া জাতি, সাহিত্য আৰু সংস্কৃতিৰ অন্যতম স্থপতি হিচাপে পৰিচিত। এজন শক্তিশালী চিন্তাবিদৰূপে তেওঁৰ প্ৰিয়তম শিষ্য মাধৱদেৱে শংকৰদেৱক “সৰ্বগুণাকৰ” বুলি আখ্যা দিছিল। মহাদেৱ শংকৰৰ আশীৰ্বাদত তেওঁৰ জন্ম হৈছিল বুলি বিশ্বাস কৰা হয়, আৰু সেই বাবে তেওঁক “শংকৰবৰ” বুলি জনা যায়। সাংস্কৃতিক মূল্যবোধৰ সৈতে তেওঁ নৱবৈষ্ণৱ ধৰ্ম বা একশৰণ ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিছিল, যাৰ ফলত অসমীয়া সমাজ-জীৱন একত্ৰিত আৰু সংহত হৈ পৰিছিল।
অসমীয়া আৰু ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ বিশাল অৱদানৰ বাবে তেওঁক মহাপুৰুষ আৰু অৱতাৰী পুৰুষ হিচাপে সন্মানিত কৰা হয়। শংকৰদেৱে লোকসমাজৰ আধ্যাত্মিক উত্তৰণৰ বাবে ভক্তি ধৰ্মৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। সাধাৰণ মানুহৰ বাবে বেদ আৰু পুৰাণৰ জটিল দাৰ্শনিক তত্ত্বসমূহক সহজ-সৰল ভাষাত ব্যাখ্যা কৰি তিনি শাস্ত্ৰ ৰচনা কৰিছিল। মহাত্মা গান্ধীয়ে শংকৰদেৱৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰি কৈছিল যে, যি ধৰ্মৰ সহায়ত মই ৰামৰাজ্যৰ কল্পনা কৰিছোঁ, সেই ধৰ্মতকৈও উত্তম আদৰ্শ শংকৰদেৱে অসমবাসীক দান কৰি গৈছে।
শংকৰদেৱৰ পিতৃ-মাতৃ আৰু পূৰ্বপুৰুষৰ পৰিচয়:
শংকৰদেৱৰ পিতৃ আছিল কুসুম্বৰ শিৰোমণি ভূঞা আৰু মাতৃৰ নাম সত্যসন্ধা। কোৱা হয় যে তেওঁ শিৱৰ আশীৰ্বাদত জন্ম গ্ৰহণ কৰিছিল, যাৰ ফলত তেওঁৰ নাম “শংকৰ” ৰখা হৈছিল। শংকৰদেৱৰ গণনা অনুসৰি, তেওঁৰ নাম আছিল গংগাধৰ আৰু লগতে ডেকাগিৰি, আতা, বাপ, হৰি, গোপীনাথ, আতৈ, মহাপুৰুষ, কিংকৰ আদি মুঠ দহটা নামত তেওঁক অভিহিত কৰা হৈছিল। শংকৰদেৱৰ পূৰ্বপুৰুষসকলে ভূঞা উপাধি বহন কৰিছিল। সোঁৱণশিৰি আৰু কপিলীৰ মাজৰ অংশত ভূঞাসকলৰ প্ৰভুত্ব বিস্তৃত আছিল। গেইটৰ মতে, ‘ভূঞা’ উপাধিটো কোনো নির্দিষ্ট জাতিৰ নহয়, ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে ভূ-স্বামী বা মাটিৰ গৰাকী।
চতুৰ্দশ শতিকাত গৌড় ৰাজ্যৰ ৰজা ধৰ্ম নাৰায়ণে কমতা ৰাজ্যৰ ৰজা দুৰ্লভ নাৰায়ণৰ অনুৰোধত বাহিৰৰ পৰা মাত্ৰ সাতঘৰ বিশিষ্ট ব্ৰাহ্মণ আৰু সাতঘৰ কায়স্থ (কলিতা) লোক পঠিয়াইছিল। মতান্তৰৰ পৰা পোৱা তথ্য মতে, পুৰুষোত্তম দাসৰ মতে, তেওঁৰ পিতৃ জয়দেৱ আৰু ককাক বাসুদেৱ আছিল কমতা ৰজাৰ তলৰ ভূ-স্বামী। দুৰ্লভ নাৰায়ণে চণ্ডীবৰৰ নেতৃত্বত সাতঘৰ ব্ৰাহ্মণ আৰু সাতঘৰ কায়স্থক নিজৰ ৰাজ্যত স্থায়ী বসতি কৰিবলৈ স্থান দিছিল। ব্ৰাহ্মণসকলৰ নাম আছিল: কৃষ্ণপণ্ডিত, ৰঘুপতি, ৰামবৰ, লোহাৰ, বৰণ, ধৰম, মথুৰা, আৰু কায়স্থসকল আছিল: চণ্ডীবৰ, শ্ৰীধৰ, হৰি, শ্ৰীহৰি, শ্ৰীপতি, চিদানন্দ, সদানন্দ। পূৰ্ব কামৰূপৰ পৰা অহা পাঁচজন আন কায়স্থ আছিল: গন্ধৰ্ব্ব ভূঞা, শ্ৰীপতি দত্ত, বুঢ়া খাঁ, লোহাবৰ আৰু চাণু গিৰি। দুৰ্লভ নাৰায়ণে তেওঁলোকক যথেষ্ট মান-সম্মান দি নিজ ৰাজ্যত স্থায়ী বসবাসৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিছিল।
কায়স্থ সাতঘৰৰ ভিতৰত চণ্ডীবৰ বিদগ্ধ পণ্ডিত আছিল, যাক ৰজা দুৰ্লভ নাৰায়ণে ‘শিৰোমণি ভূঞা’ উপাধি দি হাজোৰ ওচৰৰ মাগুৰী ঠাইত স্থানীয় শাসক হিচাপে অধিষ্ঠিত কৰিছিল। “ছোচিয়েল হিষ্ট’ৰী অফ কামৰূপ”ৰ মতে, কমতাত বসবাস কৰা ভূঞাসকলে মুছলমান আক্ৰমণকাৰীক প্ৰতিহত কৰিবলৈ একত্ৰিত হৈছিল আৰু এজনক শিৰোমণি ভূঞা হিচাপে নিৰ্বাচিত কৰিছিল। দুৰ্লভ নাৰায়ণৰ মৃত্যুৰ পিছত ৰাজ্যত বিশৃঙ্খল পৰিস্থিতি সৃষ্টি হয়। আৰিমত্তই ৰাজ্য পুনৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰি ভূঞাসকলক বশত ৰাখিছিল। আৰিমত্তৰ উত্তৰাধিকাৰী মৃগাংকৰ নিঃসন্তান অৱস্থাত মৃত্যু হোৱাত, ‘খাঁ’ উপাধি প্ৰাপ্ত এজন ভূঞাই নীলধ্বজ নাম লৈ কমতাৰ ৰজা হৈছিল। পিছত, ছুলতান আলাউদ্দিন হুছেইন শ্বাহে কমতাপুৰ অধিকাৰ কৰাৰ পিছত ভূঞাসকলে পুনৰ একত্ৰিত হৈ, হুছেইন শ্বাহৰ পুত্ৰ দানিয়েলক পৰাস্ত কৰি দেশ শাসন আৰম্ভ কৰিছিল। তৎপৰবর্তী সময়ত বিশ্বসিংহই ভূঞাসকলক দমন কৰি, শংকৰদেৱৰ বংশধৰ কুসুম্বৰক আহোম ৰাজ্যৰ অধীনৰ বৰদোৱাত স্থাপন কৰিছিল।
শংকৰদেৱৰ জন্মস্থান
শংকৰদেৱৰ জন্মস্থানৰ বিষয়ে বিভিন্ন মতামত বিদ্যমান। “ৰুক্মিণীহৰণ”ত শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে ৰাজধৰৰ পিতৃ চণ্ডীবৰৰ পৰিচয় দিয়া সময়ত লিখিছে—
“চণ্ডীবৰে ৰাজসেৱা বিস্তৰ কৰিল।দুল্লভ নাৰায়ণে দেবীদাস নাম দিল॥
দেবীদাসে বসাইলন্ত টেম্বুৱানি-বন্ধে।বৰদোৱা নামে গ্ৰাম পৰম প্ৰবন্ধে॥”
শংকৰদেৱৰ জন্মবৃত্তান্তত উল্লেখ কৰা হয় যে, তেওঁৰ বংশত বৰ্তমানৰ বৰদোৱা, যাৰ পুৰণি নাম আছিল টেম্বুৱানী, ১৩৭১ শকৰ (১৪৪৯ খ্ৰীষ্টাব্দ) আহিন-কাতি মাহত শংকৰদেৱৰ জন্ম হয়। শংকৰদেৱৰ জন্মস্থান বটদ্ৰৱা বৈকুণ্ঠৰূপে পূজনীয়। এক শ্লোকত বৰ্ণিত হৈছে—
“জয় জয় বটদ্ৰৱা বৈকুণ্ঠ দূতয়।সেহি থানে নিজগুৰু ভৈলন্ত উদয়॥
সেহি থানে নিজগুৰু পাৰিলন্ত পাট।ৰাম নাম মহাৰত্ন বেসাইলন্ত হাট॥”
জন্ম-দিৱস
শংকৰদেৱৰ জন্মৰ তাৰিখৰ বিষয়ে ভিন্নমত পোষণ কৰা বহুতো মতবাদ চালু আছে। ‘কথা গুৰু চৰিত’ৰ মতে, শংকৰদেৱৰ জন্ম “কাৰ্তিকৰ সংক্ৰান্তি, বৃহস্পতিবাৰ, পূৰ্ণিমা তিথি, শ্ৰৱণা নক্ষত্ৰ মধ্য নিশা জ্যোতিষক (১৩৭১ শক)”ত হৈছিল। আন আন কিছুমানে উল্লেখ কৰিছে যে, আহিন মাহৰ পাঁচ দিন পূৰ্বে শুক্লা দশমী তিথিত শুক্ৰবাৰে ৰাতি চাৰিদণ্ড সময়ত (১৩৭১ শক) শংকৰদেৱৰ জন্ম হৈছিল।
ৰামচৰণ ঠাকুৰৰ মতে:”আশ্বিন প্ৰৱেশি পাঞ্চদিন বহি গৈল।
সেহি দিনা শংকৰদেৱৰ জন্ম ভৈল।শুকুলা দশমী আসি ভৈল শুক্ৰবাৰে। ….”
চৰিতকাৰ দৈত্যাৰি ঠাকুৰ, ৰামানন্দ দ্বিজ আৰু ভূষণ দ্বিজই জন্মৰ চন-তাৰিখ উল্লেখ নকৰাকৈ কেৱল জন্ম মাহৰ উল্লেখ কৰিছে। আনকি “বাঁহী”ত প্ৰকাশিত এটি মত অনুসৰি, “১৩৭১ শকৰ কাৰ্তিক সংক্ৰান্তিৰ অমাৱস্যা তিথিত বৃহস্পতিবাৰে মাজনিশা শংকৰদেৱৰ জন্ম হয়।” এই সকলো মতসমূহৰ মিলন ঘটালে, শংকৰদেৱৰ জন্ম ১৩৭১ শকৰ কাতি, আহিন বা ফাগুণ মাহৰ বৃহস্পতিবাৰৰ নিশা আছিল বুলি ধাৰণা কৰিব পাৰি। ইংৰাজী চন অনুসৰি, ই ১৪৪৯ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ঘটনা।
বাল্যকাল আৰু শিক্ষা-দীক্ষা
শংকৰদেৱৰ প্ৰায় সাত বছৰ বয়সতে দেউতাকৰ মৃত্যু ঘটে, যি ঘটনাৰ ফলত তেওঁ সৰু আই ৰোগত আক্ৰান্ত হয়। আনহাতে, মাকৰ মৃত্যু শংকৰৰ জন্মৰ পিছত বা কুসুম্বৰ ভূঞাৰ মৃত্যুৰ পিছত হোৱা বুলি অনুমান কৰা হয়। কথাসমূহ অনুসৰি, সত্যসন্ধা আই কুসুম্বৰৰ সৈতে সতীদাহ কৰি অনুগামী হৈছিল। সৰু বয়সতেই পিতৃ-মাতৃৰ অনুপস্থিতিত, বুঢ়ীমাক খেৰসূতীয়ে তেওঁক লালন-পালন কৰিছিল।
শংকৰদেৱৰ শৈশৱকাল সাধাৰণতে সৰু শিশুসকলৰ সৈতে ধেমালি কৰি অতিবাহিত হৈছিল। তেওঁৰ বন্ধু সকলৰ ভিতৰত আছিল জইৰাম, তিতাৰাম, কেতাই, সনাতন, হৰিবৰ, সতানন্দ, ৰামৰাম, ৰামৰাই, বিতোপন, চান্দ আৰু ভেকুৰি। সৰু বয়সত, তেওঁ গছৰ ফল-ফুল বুটলি, কোটোৰা, ঘিলা, ভণ্টাগুটি, আৰু লুকাভাকু খেলিবলৈ বৰ মাত্ৰাই সময় ব্যয় কৰিছিল। লগতে, শিয়াল খেদা, নদীত সাঁতুৰি জলক্ৰীড়া, আৰু চাৰি বজাই হৰিধ্বনি কৰা দৰেই তেওঁ সময় কটাত।
পিছত, শংকৰদেৱক ২০ বছৰত বুঢ়ীমাকে মহেন্দ্ৰ কন্দলীৰ টোলত নাম লগাই দিয়ে। ভাদ মাহৰ এক বৃহস্পতিবাৰে, শুভলগ্নৰ দিনা শংকৰৰ বিদ্যাৰম্ভ কৰা হয়। যদিও শংকৰৰ মন খেল-ধেমালিত সহজে আঁতৰাব পৰা নাছিল, তথাপি তেওঁৰ বিদ্যা শিক্ষাত মনোযোগ দিয়াৰ পাছত, অ-আ ক-খ শিকি তিনি ‘কৰতল কমল’ নামৰ কবিতা ৰচনা কৰে, যিয়ে সকলোকে অভিভূত কৰে। এই কবিতাৰ কিছুমান পংক্তি হৈছে:
কৰতল কমল কমল দল নয়ন।
ভৱদব দহন গহন বন শয়ন॥
নপৰ নপৰ পৰ সতৰত গময়।
সভয় মভয় ভয় মমহৰ সততয়॥
খৰতৰ বৰশৰ হত দশ বদন।
খগচৰ নগধৰ ফনধৰ শয়ন॥
জগদঘ মপহৰ ভৱভয় তৰণ।
পৰপদ লয় কৰ কমলজ নয়ন॥
এই কবিতাৰ পাছত, অধ্যাপক কন্দলিয়ে শংকৰক ‘দেৱ’ উপাধি প্ৰদান কৰে আৰু তেওঁক সকলোৰে ওপৰত বিশিষ্ট ছাত্ৰ হিচাপে মান্যতা দিয়ে। মহেন্দ্ৰ কন্দলীৰ টোলত ১৪ বছৰত শংকৰদেৱে চাৰিবেদ, চৈধ্যশাস্ত্ৰ (শিক্ষা, কল্প, জ্যোতিষ, ৰীতি, নীতি, নিৰুক্ত, ছন্দ, শ্ৰুতি, স্মৃতি, মীমাংসা, তৰ্ক, কলাপ, তৃক, ন্যায়), অষ্টাদশ পুৰাণ, আৰু নানা কাব্য আৰু ব্যাকৰণৰ বিদ্যাৰে পৰিপূৰ্ণ হয়। টোলত থাকোঁতে, তেওঁ ‘হৰিশ্চন্দ্ৰ উপাখ্যান’ নামৰ প্ৰথম অনুবাদ কবিতাও ৰচনা কৰে। ধীৰ-স্থিৰ আৰু গুণী-জ্ঞানী এই ব্যক্তি সকলোতে বিদগ্ধ পণ্ডিত হিচাপে পৰিগণিত হয়। প্ৰায় ১৭ বছৰ বয়সত, শংকৰদেৱ ঘৰলৈ উভতি আহে।
বৈবাহিক জীৱন
প্ৰথম বিবাহ
শঙ্কৰদেৱৰ একৈছ বছৰ বয়সত, শিৰোমণি ভূঞাৰ দায়িত্বভাৰ ককাক জয়ন্ত দলৈ আৰু মাধৱ দলৈক অৰ্পণ কৰি নিজকে একান্তভাৱে শাস্ত্ৰ অধ্যয়নত নিয়োজিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে। তেওঁ পৰকালৰ কল্যাণৰ বাবে শাস্ত্ৰজ্ঞান আহৰণ কৰি ধৰ্মাচৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তা ককাকক ব্যক্ত কৰে। কিন্তু সংসাৰৰ পৰা বিৰাগ জন্মা বুলি চিন্তিত হৈ, দুই পিতামহে তেওঁৰ বিবাহৰ সিদ্ধান্ত লয়। তাৰ পিছত তেওঁ হৰিবৰগিৰি নামৰ এজন ভূঞাৰ ১৪ বছৰীয়া কন্যা সূৰ্যৱতীৰ সৈতে বিবাহ বন্ধনত আবদ্ধ হয়। শঙ্কৰদেৱৰ এই বিয়া হৈছিল ১৩৯২ শকত।
বিবাহৰ তিন বছৰৰ পাছত, সূৰ্যৱতীয়ে এক কন্যা সন্তানক জন্ম দিয়ে, যাৰ নাম ৰখা হয় ‘মনু’। কিন্তু, মনুৰ বয়স ন-মাহ হোৱাতেই সূৰ্যৱতীৰ অকাল বিয়োগ ঘটে। এই ঘটনাই শঙ্কৰদেৱৰ হৃদয়ত গভীৰ শূন্যতা সৃষ্টি কৰে আৰু সংসাৰৰ পৰা বিৰাগ জন্মে। তাৰ পিছত তেওঁ ১২ জন সংগীৰ সৈতে পশ্চিম দিশলৈ তীৰ্থ ভ্ৰমণৰ বাবে যাত্ৰা কৰে। এই যাত্ৰাৰ সংগীসকল আছিল – ৰামৰাই, সৰ্ব্বজই, পৰ্মানন্দ, বলোৰাম, বলোভদ্ৰ, গোবিন্দ, নাৰায়ণ, বৰচিৰাম, গোপাল, চোট বলোৰাম, মুকুন্দ আৰু মুৰাৰি।
দ্বিতীয় বিবাহ
তীৰ্থভ্ৰমণৰ পৰা উভতি অহাৰ পাছত, ককাক জয়ন্ত আৰু মাধৱৰ পৰামৰ্শমতে, শঙ্কৰদেৱে পুনৰ বিবাহৰ সিদ্ধান্ত লয়। তেওঁ কালিকা ভূঞাৰ কন্যা কালিন্দীক বিবাহ কৰে। বিবাহৰ পিছত, ডফলাৰ উৎপাতৰ বাবে তেওঁ সপত্নীক কোমোৰাকটাত আৰু পিছত মলৱাৰ আটিত স্থায়ীভাবে বাস কৰে।
মলৱাৰ আটিত থাকোঁতে, শঙ্কৰদেৱৰ প্রথম পুত্ৰ ৰামানন্দৰ জন্ম হয়। পুত্ৰৰ জন্মৰ সুখবৰ পাই, শঙ্কৰদেৱে “পাৱে পৰিহৰি কৰোঁহো কাতৰি” আৰু “গোপাল কি গতি কৈলে” শীৰ্ষক গীত ৰচনা কৰে। শঙ্কৰদেৱ আৰু কালিন্দী আইৰ আন তিনিটা সন্তান আছিল: কমললোচন, হৰিচৰণ, আৰু হৰিপ্ৰিয়া বা ৰুক্মিণী আপি।
এই সময়ছোৱাত, শঙ্কৰদেৱে নিজৰ ধৰ্মীয় তথা সামাজিক জীৱনক সঁপি দিয়ে আৰু এইয়া তেওঁৰ জীৱনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ পৰ্যায় ৰূপে বিবেচিত হয়।
তীৰ্থভ্ৰমণ
শঙ্কৰদেৱ ৩২ বছৰ বয়সত (১৪৮১ চনত) প্ৰথমবাৰ তীৰ্থ ভ্ৰমণৰ উদ্দেশ্যে সোতৰজন সংগীৰ সৈতে গৃহ ত্যাগ কৰে। এই যাত্ৰাত তেওঁ গংগা, জগন্নাথ-পুৰী, মথুৰা, বৃন্দাবন, দ্বাৰকা, কাশী, অযোধ্যা, ৰামেশ্বৰ, বদৰিকাশ্ৰম আদি প্ৰায় সকলো পবিত্ৰ স্থান ভ্ৰমণ কৰে। ১২ বছৰ ধৰি চলা এই তীৰ্থযাত্ৰাত শঙ্কৰদেৱে ভাৰতৰ বিভিন্ন কৃষ্টি-সংস্কৃতিৰ মুকুতা সংগ্ৰহ কৰে আৰু ভক্তিৰসেৰে পৰিপূৰ্ণ হয়। এই সময়তে তেওঁ বদৰিকাশ্ৰমত তেওঁৰ প্ৰথম বৰগীত “মন মেৰি ৰাম চৰণহি লাগু” ৰচনা কৰে।
তীৰ্থ ভ্ৰমণৰ সময়ত শঙ্কৰদেৱ ভক্তি আন্দোলনৰ বিভিন্ন মতবাদৰ সৈতে পৰিচিত হয় আৰু নিজৰ চিন্তাধাৰা আৰু দৃষ্টিভংগী বিস্তৃত কৰে। ভক্তি আন্দোলনৰ সৰলতা আৰু কার্যকাৰিতাই তেওঁক অতিকৈ মুগ্ধ কৰে। নিজ মাতৃভূমিত এই সহজ-সৰল ধৰ্মীয় মতবাদ প্ৰচাৰৰ প্ৰেৰণা লৈ, ১২ বছৰ পাছত ১৪১৫ শকত (১৫৯৩ খ্ৰী:) শঙ্কৰদেৱ নিজৰ গৃহলৈ ঘূৰি আহে।
শঙ্কৰ-মাধৱৰ মিলন
১৪৪৪ শকত (১৫২২ খ্ৰী:) শঙ্কৰদেৱৰ সৈতে মাধৱদেৱৰ ঐতিহাসিক মিলন হয়। মাধৱদেৱ তেতিয়া শাক্ত ধৰ্মীয় আছিল আৰু জন্তু বলি আদি আচৰিত কৰিছিল। এক পৰিসৰত মাধৱৰ বৈনায়েকৰ (ৰামদাস) সৈতে বিতৰ্কৰ অন্তত মাধৱ শঙ্কৰদেৱৰ ওচৰলৈ যায় আৰু তাত শঙ্কৰ-মাধৱৰ মাজত ৯ ঘণ্টা ধৰি যুক্তিতৰ্ক চলে। শঙ্কৰদেৱে ভাগৱতৰ চতুৰ্থ স্কন্ধৰ পৰা এটি শ্লোক উল্লেখ কৰি ভক্তিমাৰ্গৰ সৰলতা আৰু শ্ৰেষ্ঠতা প্ৰতিপন্ন কৰে। এই মিলনৰে মাধৱদেৱে শঙ্কৰদেৱৰ শিষ্যত্ব গ্ৰহণ কৰি বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ অন্যতম পথ প্ৰদৰ্শক হৈ পৰে। এই ঘটনাক ‘মণি-কাঞ্চণ সংযোগ’ বুলি জনা যায়, যিয়ে শঙ্কৰ-মাধৱৰ গুৰু-শিষ্য সম্পৰ্কৰ মজবুত মূৰ্তি দাঙি ধৰে।
কৰ্মজীৱন আৰু শংকৰদেৱৰ প্ৰভাব
শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে শিক্ষা সমাপ্ত কৰাৰ পিছত, ঘৰলৈ ঘূৰাৰ লগে লগে সংসাৰৰ গুৰু দায়িত্বৰ সৈতে জড়িত হ’বলৈ ধৰিলে। তেতিয়া তেওঁৰ ককাদেউতা জয়ন্ত দলৈয়ে শীৰ্ষ ভূঞাৰ দায়িত্ব তেওঁক অর্পণ কৰে। তেনে কম বয়সতেই ভূঞাসকলৰ ভিতৰত শ্ৰেষ্ঠ সন্মান আৰু দায়িত্ব লাভ কৰাৰ বাবে তেওঁৰ উপনাম ‘ডেকাগিৰি’ হৈ পৰিল।
শঙ্কৰদেৱে দক্ষতাৰ সৈতে শাসন ব্যৱস্থা চলাবলৈ ধৰাৰ লগতে ধৰ্মীয় আলোচনা আৰু কীৰ্তন-গোিৱন্দ পৰিবেশন আৰম্ভ কৰিলে। কিছুদিনৰ ভিতৰতে, কছাৰীসকলে আলিপুখুৰীৰ অঞ্চলত ভূঞা আৰু ব্ৰাহ্মণসকলৰ ওপৰত উপদ্ৰৱ কৰিবলৈ ধৰিলে। সকলোৰে অনুৰোধ আৰু পৰিস্থিতি বিবেচনা কৰি শঙ্কৰদেৱে পৰিয়ালৰ লগতে আন আন সকলৰ সৈতে বৰদোৱালৈ স্থানান্তৰিত হ’বলৈ সিদ্ধান্ত ল’লে।
বৰদোৱাৰ কুসুমতলিত ঘৰ-দুৱাৰ সাজি বসবাস কৰাৰ সময়ত, শঙ্কৰদেৱে ৰামৰাম গুৰুৰ লগত মিলিত হৈ তাত এখন দেৱ মন্দিৰ নিৰ্মাণৰ সিদ্ধান্ত ল’লে। মন্দিৰৰ ভেঁটি তুলিবৰ সময়ত মাটি খান্দোতে, কোৰৰ চাবত এটি শিলত কটা চতুৰ্ভুজ বিষ্ণুমূৰ্তি পোৱা যায়। তেওঁ সেই বিষ্ণুমূৰ্তিটো সাতখলপীয়া সিংহাসনৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠা কৰি তাত পূজা-অৰ্চনা আৰম্ভ কৰে।
সামাজিক পৰিৱেশ আৰু শংকৰদেৱৰ ধৰ্মীয় চেতনা
শঙ্কৰদেৱৰ সময়ত অসম ৰাজ্যখনত বিভিন্ন ধৰ্মীয় মতবাদৰ প্ৰচলন আছিল। ভগৱানক উপাসনা কৰাৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট পদ্ধতি নাছিল। দেৱ-দেৱীৰ পূজা, বৃক্ষ-পূজা, শিল-পূজা, সৰ্প-পূজা, ডাঙৰীয়া-পূজা, প্ৰকৃতি-পূজাসহ আন বহু পূজাৰ্চনাৰ প্ৰচলন আছিল।
পৰম্পৰাগত ভোগ-বিলাস আৰু দেৱ-দেৱীৰ সন্তুষ্টিৰ অৰ্থে বিগ্ৰহৰ আগত পশু বলি আৰু কেতিয়াবা নৰবলিৰো প্ৰচলন আছিল। ধৰ্মীয় আচাৰ-বিধিবোৰ সাধাৰণ মানুহৰ বাবে সহজ নাছিল। এইধৰণৰ কঠোৰ পৰিস্হিতিত শঙ্কৰদেৱে ভক্তি আন্দোলনৰ জৰিয়তে সমাজত এক নতুন চিন্তা-চেতনা আৰু ধৰ্মীয় সংস্কাৰৰ বীজ বপন কৰিছিল, যি সমাজৰ ভ্ৰান্তি, কুসংস্কাৰ আৰু বেছি ধাৰ্মিক আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ বিৰুদ্ধে এক প্ৰতিবাদ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে।
শঙ্কৰদেৱৰ এনে মহান পৰিকল্পনা আৰু সিদ্ধান্তই অসমীয়া সমাজৰ ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক জগতক এক নতুন দিশ দেখুৱালে।
ধৰ্মমত
শংকৰদেৱে ভাৰতৰ ধৰ্মীয় নৱজাগৰণৰ সময়ত উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ অঞ্চলত নিজৰ ধৰ্মমত প্ৰচাৰ কৰিছিল। তেওঁৰ ধৰ্মীয় জ্ঞান আৰু আধ্যাত্মিক চিন্তাধাৰা আকাৰ দিবৰ পূৰ্বে, তেওঁ বিভিন্ন তীৰ্থস্থান পৰিদৰ্শন কৰিছিল আৰু বিভিন্ন শাস্ত্ৰ অধ্যয়ন কৰিছিল। এই সময়ত শংকৰাচাৰ্যৰ ব্ৰহ্মবাদ বা অদ্বৈতবাদৰ পরিবর্তে তেওঁৰ শিষ্য ৰামানুজ স্বামীৰ “বিশিষ্ট দ্বৈতবাদ’’ গ্ৰহণ কৰিছিল। শংকৰদেৱে গৃহ-সংসাৰৰ সকলো কৰ্ম সম্পাদন কৰি, নিজকে যাগতিক সংসাৰৰ পৰা নিৰাসক্ত কৰি জীৱমুক্তিৰ পথৰ সন্ধান কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে আধ্যাত্মিক উন্নতি লাভ কৰিবলৈ গৃহত্যাগৰ প্ৰয়োজন নাই, আৰু সংসাৰত থাকিয়েই ঈশ্বৰ-প্ৰাপ্তিৰ দিশত আগবাঢ়িব পাৰি।
শংকৰদেৱৰ একান্ত বিশ্বাস আছিল যে ভক্তিধৰ্মই সকলো ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ লোকক একগোট কৰিব পাৰিব আৰু ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানসমূহত উচ্চ-নীচ, ধনী-দুখীয়াৰ প্ৰভেদ নাথাকিব। তেওঁ নাম ধৰ্মৰ মাধ্যমেৰে সহজ পথে মোক্ষ লাভৰ পথ দেখুৱাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। শংকৰদেৱে প্ৰচাৰ কৰা এই ধৰ্মক “এক শৰণ ভাগৱতী বৈষ্ণৱ নামধৰ্ম” বুলিও জনা যায়। ইয়াক নৱবৈষ্ণৱ ধৰ্ম বা মহাপুৰুষীয়া ধৰ্ম বুলিও কোৱা হয়। শংকৰদেৱেৰ ধৰ্মৰ মূল আধাৰ আছিল ‘দ্বাদশ স্কন্ধ ভাগৱত’ আৰু তেওঁ সৃষ্টিকৰ্তা ভগৱান বিষ্ণুৰ মহান গুণৰাশি প্ৰচাৰ কৰিছিল।
নাট্য চৰ্চা
শংকৰদেৱে সমাজত ধৰ্মীয় আৰু আধ্যাত্মিক জ্ঞানৰ বাৰে-বাৰে প্ৰচাৰ কৰিবলৈ নাট্যাভিনয়ৰ এক অভিনৱ মাধ্যম সৃষ্টি কৰিছিল, যাক “চিহ্ন-যাত্ৰা” বুলি জনা যায়। তেওঁ ১৪৬৮ খ্ৰীষ্টাব্দত ‘চিহ্ন-যাত্ৰা’ নামৰ নাটকখন ৰচনা কৰি জনসাধাৰণৰ মাজত বিষ্ণুৰ গুণৰাশি চমৎকাৰ উপায়েৰে প্ৰচাৰ কৰিছিল। চিহ্ন-যাত্ৰাৰ মূল বিষয়বস্তু আছিল ভগৱানৰ মহান গুণগাথা।
তেওঁ তীৰ্থ যাত্ৰাৰ সময়ত নাট্য অভিজ্ঞতা লাভ কৰিছিল আৰু সেই অভিজ্ঞতাৰ আধাৰত চিহ্ন-যাত্ৰাৰ নাট্য মঞ্চন কৰিছিল। চিহ্ন-যাত্ৰাত সংলাপৰ পৰিবৰ্তে খোল-তাল, নৃত্যগীতৰ দ্বাৰা ৰাইজক আকৰ্ষিত কৰিছিল। শংকৰদেৱে প্ৰথম চিহ্ন-যাত্ৰা বৰদোৱাত চাৰিদিন সাতৰাতি ধৰি অভিনয় কৰিছিল বুলি জনা যায়। এই নাট্যাভিনয়ৰ সময়ত শংকৰদেৱে নিজে খোল বজাইছিল আৰু নটা খোলৰ সহায়ত ‘দেৱ-ধেমালি’ ৰচনা কৰিছিল।
চিহ্ন-যাত্ৰা অসমৰ নাট্যকলাৰ প্ৰথম পৰিচয় আৰু শংকৰদেৱৰ সৃষ্টিশীল নাট্য প্ৰতিভাৰ উৎকৃষ্ট নিদৰ্শন। এই নাট্য-প্ৰচলনে অসমীয়া সমাজক নাট্যকলাৰ এক নতুন দিশ দেখুৱাইছিল আৰু শংকৰদেৱৰ সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় চিন্তাধাৰাৰ এক বিশেষ অধ্যায়ৰ সূচনা কৰিছিল।
শঙ্কৰদেৱৰ সাহিত্যৰ বৈশিষ্ট্য
তেতিয়া প্ৰায় সকলো ধৰ্মীয় শাস্ত্ৰ সংস্কৃত ভাষাত ৰচিত আছিল, যাৰ ফলত সাধাৰণ মানুহে সেইবোৰ পঢ়ি আধ্যাত্মিক জ্ঞান লাভ কৰিবলৈ অসমর্থ হৈছিল। শঙ্কৰদেৱে সেই বাধা আঁতৰাবলৈ বহুতো সংস্কৃত গ্ৰন্থ অসমীয়াত অনুবাদ কৰিছিল আৰু তাৰ সাৰ সংকলন কৰি নিজেই বহুসংখ্যক অসমীয়া গ্ৰন্থৰ সৃষ্টিৰাজি ৰাখিছিল। শঙ্কৰদেৱৰ ৰচনাৰ মূল লক্ষ্য আছিল জনসাধাৰণক জ্ঞান আৰু আনন্দৰ উপহাৰ আগবঢ়াই ধৰ্মৰ বোধ সম্প্ৰচাৰ কৰা। এই উদ্দেশ্যৰ পূৰণৰ বাবে তেওঁ ‘ব্ৰজাৱলী’ নামৰ এক সাধাৰণ ভাষাৰ প্ৰচলন কৰি তাৰ মাধ্যমেৰে গীত, পদ, আৰু নাটকসমূহ ৰচনা কৰিছিল। এই ভাষাই সহজে কৃষ্ণভক্তিৰ বোধগম্যতা বৃদ্ধি কৰি জনসাধাৰণৰ মাজত এক বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
শংকৰদেৱৰ সৃষ্টিসম্ভাৰৰ বিভিন্ন শাখাক কেইবাখন ভাগত বিভাজন কৰিব পৰা যায়, যেনে:
শঙ্কৰদেৱৰ অন্যান্য অৱদানসমূহ
শংকৰদেৱৰ সাহিত্য, ভাওনা, অংকীয়া নাট, মুখাশিল্প, বস্ত্ৰশিল্প, বাদ্যকলা, আৰু কোচ ৰাজ্যত তেওঁৰ অৱদানসমূহৰ আলোচনা নিচে প্ৰদান কৰা হ’ল:
১. ভাওনা
শঙ্কৰদেৱে ভাৰতীয় ধৰ্মীয় প্ৰচাৰ আৰু ভক্তিৰ স্বাক্ষৰ হিচাপে ভাওনা (নাটক)ৰ পৰিকল্পনা কৰিছিল। ইয়াত ভগৱান কৃষ্ণৰ লীলাৰ বৰ্ণনা আৰু ভক্তিৰ উপদেশ প্ৰদান কৰা হয়। ভাওনা অভিনয়ৰ সময়ত পৰিবেশ সজাই লোৱাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। সাধাৰণ জনতাক ভক্তিৰ প্ৰতি অনুৰাগী কৰিবলৈ শংকৰদেৱে ভাওনাৰ পৰিকল্পনা কৰিছিল।
২. অংকীয়া নাট
অংকীয়া নাট হৈছে শঙ্কৰদেৱৰ সৃষ্ট মঞ্চ নাট, যাৰ দ্বাৰা ভগৱান কৃষ্ণৰ প্ৰতি ভক্তি প্ৰদৰ্শন কৰা হয়। ই একক-অভিনয়ৰ এক প্ৰকাৰ। এই নাটৰ পৰিবেশন সাধাৰণতে আশীৰ্বাদৰ পৰা আৰম্ভ হয়, যাৰ পিছত ব্ৰজাৱলী ভাষাত ঈশ্বৰৰ প্ৰশংসা কৰা হয়।
-
প্ৰদৰ্শনৰ ধাপসমূহ: পূৰ্বৰঙ্গ (আমাৰ ধেমালি), আশীৰ্বাদ, কাহিনী পৰিচয়, নৈতিক নিৰ্দেশনা (মুক্তি মংগল ভাটিমা)।
-
সূত্ৰধাৰৰ ভূমিকা: সূত্ৰধাৰ মঞ্চত প্ৰবেশ কৰি নাটকটোৰ পৰিচালনা কৰে, যাৰ অনুপস্থিতিত অংকীয়া নাট অনুষ্ঠিত নহয়।
শঙ্কৰদেৱে মুঠ ৬ টা অংকীয়া নাটৰ সৃষ্টিকাৰ্য্য আগবঢ়াইছিল।
৩. মুখাশিল্প
মুখাশিল্প হৈছে অসমীয়া নাট্য আৰু ভাওনাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ। শঙ্কৰদেৱৰ অনুপ্ৰেৰণাত অসমত মুখা নিৰ্মাণ শিল্পৰ পৰম্পৰা আৰম্ভ হৈছিল।
মুখাৰ প্ৰকাৰ:
-
বৰ মুখা (ছোঁ মুখা): শিৰ আৰু গা অংশ সহ বহু ডাঙৰ মুখা।
-
চুটি ছোঁ মুখা: বৰ মুখাতকৈ সৰু, য’ত শিল্পীজনে অংগ-প্ৰত্যংগৰ ছন্দ লৰাই অভিনয় কৰে।
-
মুখ মুখা: কেৱল মুখত পিন্ধা মুখা।
৪. বস্ত্ৰশিল্প
শঙ্কৰদেৱৰ কালত বস্ত্ৰশিল্পৰ উন্নতি সাধাৰণ জনসাধাৰণৰ বাবে বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিছিল। বিভিন্ন নাট, ভাওনা, আৰু উপাসনাৰ সময়ত বস্ত্ৰ শিল্পৰ প্ৰদৰ্শন দেখা যায়।
৫. বাদ্যকলা
বাদ্যকলা শঙ্কৰদেৱৰ সৃষ্ট সঙ্গীতৰ সৈতে আঙুলিয়াকৈ জড়িত। নাট আৰু ভাওনাত ব্যৱহাৰ হোৱা বাদ্যসমূহে এক সুৰেলা পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰে।
৬. কোচ ৰাজ্যত শঙ্কৰদেৱৰ অৱদান
শঙ্কৰদেৱ কোচ ৰজা নৰনাৰায়ণৰ ৰাজসভাত উপস্থিত হৈছিল আৰু ৰাজ্যখনৰ সামাজিক আৰু ধৰ্মীয় উন্নতিৰ বাবে কাম কৰিছিল। তেওঁ পাটবাউসী সত্ৰ আৰু মধুপুৰ সত্ৰৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। কোচ ৰজাৰ মাধ্যমে ধৰ্ম আৰু সংস্কৃতিৰ প্ৰচাৰ চলাইছিল।
৭. গুণমালা ৰচনা
শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱে ১৫৫২ চনত কোচ ৰজা নৰনাৰায়ণৰ অনুৰোধত গুণমালা ৰচনা কৰিছিল। গুণমালা ভাগৱত পুৰাণৰ এক সংক্ষিপ্ত ৰূপ, যাৰ মাজেৰে কৃষ্ণৰ জীৱন সম্পৰ্কীয় ঘটনাসমূহ পঢ়ুৱৈসকলৰ মনত সহজে গঁথিব পৰা ৰূপত দাঙি ধৰা হৈছে।
৮. তিৰোভাৱ
শঙ্কৰদেৱে ১৫৬৮ চনত ১১৯ বছৰ বয়সত কোচবিহাৰত মধুপুৰ সত্ৰত ইহলীলা সম্বৰণ কৰে। মৃত্যুৰ সময়ত তেওঁ মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ ৰাজ-আতিথ্যত আছিল আৰু তেওঁৰ জীৱনৰ অন্তিম পৰ্য্যন্ত ধৰ্ম প্ৰচাৰ কাৰ্যত নিজকে নিয়োজিত কৰি ৰাখিছিল।
শঙ্কৰদেৱৰ এই সৃষ্টিসমূহ অসমীয়া সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ ঐতিহ্যত এক গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে।