উপন্যাস আৰু চুটিগল্পৰ বিষয়বস্তু আৰু উপাদান একে হ’লেও, দুখন সাহিত্যৰসৰ প্ৰকৃতি আৰু উপাদানৰ প্ৰয়োগত স্পষ্ট ভিন্নতা দেখা যায়। তলত উপন্যাস আৰু চুটিগল্পৰ উপাদানৰ প্ৰয়োগ আৰু বৈশিষ্ট্যৰ পৰিসৰ স্ফুট কৰি তুলা হৈছে:
1. বিষয়বস্তু বা কাহিনী: উপন্যাসৰ ক্ষেত্ৰত কাহিনী বহু পৰিসৰ আৰু বহুমুখী হ’ব পাৰে, বহু পৰ্যায়ত বিকশিত হয় আৰু বেলেগ বেলেগ অংশত উপস্থাপন কৰা হয়। আনহাতে, চুটিগল্পত বিষয়বস্তু সীমিত আৰু সংঘৰ্ষমুখী; ই ঘনীভূতভাৱে একে সময় বা ঘটনাৰ মূখ্য দিশ ফুটাই তোলে।
2. চৰিত্ৰাংকন: উপন্যাসত চৰিত্ৰৰ ঘনিষ্ঠ চিত্ৰণ তথা বৃত্তান্ত পূৰ্ণাংগভাৱে দাঙি ধৰা হয়। ই বেছিবাগে চৰিত্ৰৰ ভিতৰ বাহিৰৰ দ্বন্দ্ব, বিকাশ আৰু মনোভাৱ ফুটাই তোলে। চুটিগল্পত কিন্তু কেবাখনো চৰিত্ৰৰ দিশ দাঙি ধৰা নহয়, মাত্ৰ এটা বা দুটা বিশেষ দিশহে স্পষ্টকৈ দৰ্শোৱা হয়। চুটিগল্পৰ চৰিত্ৰ সাধাৰণতে কোনো এক বিশেষ বৈশিষ্ট্য বা অৱস্থাত আবদ্ধ থাকে।
3. কথোপকথন বা সংলাপ: উপন্যাসত সংলাপ দীঘল আৰু বিশদ হৈ পাঠকক চৰিত্ৰৰ মাজৰ দ্বন্দ্ব বা বুজাবুজি প্ৰদৰ্শন কৰে। কিন্তু চুটিগল্পত সংলাপ সীমিত আৰু কেন্দ্ৰীয়। সংলাপে সঠিক সময়ত সঠিক কথা উদ্ঘাটন কৰে, যাতে গল্পৰ দৈৰ্ঘ্য বেছি নহয় আৰু মুল কথাটো স্পষ্ট হয়।
4. ঐক্য: চুটিগল্পত ঐক্যৰ বিশেষ গুৰুত্ব থাকে। ঐক্য মানে হৈছে গল্পৰ বিষয়বস্তু, চৰিত্ৰ, আৰু পৰিস্থিতিৰ সঙ্গতি। উপন্যাসত ঐক্য থাকিলেও ই বহুমুখী ঘটনাৰে গঠিত হয় আৰু বহুতো উপখণ্ড থাকে। চুটিগল্পত কিন্তু এটি কেন্দ্ৰীয় কাহিনী, এটি সাৰসংক্ষেপ কৰা ঘটনাৰ মাজেৰে ঐক্য বজাই ৰাখা হয়।
5. পৰিৱেশ সৃষ্টি: উপন্যাসত পৰিৱেশ বহু পৰিসৰত, পৃথক পৃথক ঘটনাক কেন্দ্ৰ কৰি সৃষ্টি কৰা হয়। চুটিগল্পত পৰিৱেশ স্বাভাৱিকভাৱে গঢ়ি উঠে, যাৰ মাজত চৰিত্ৰ আৰু ঘটনা ধ্বনিত হয়। ই সাৰল্য আৰু মিতব্যয়িতাৰ ওপৰত আধাৰিত থাকে।
6. ভাষা আৰু শব্দ চয়ন: উপন্যাসত ভাষা আৰু শব্দৰ জোখ-মাখ বিস্তৃত আৰু বিস্তারিত হ’ব পাৰে। চুটিগল্পত ভাষাৰ মাধুৰ্য আৰু সংক্ষেপতাই লেখকৰ সাফল্যৰ অন্যতম পৰিমাণ। শব্দৰ যাথাৰ্থ ব্যৱহাৰ আৰু বাক্যৰ সুমধুৰতা অতি প্ৰয়োজনীয়। চুটিগল্পৰ সৌন্দৰ্য ভাষাৰ মাধুৰ্য আৰু সংক্ষিপ্ততাৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰে।
ইয়াৰ পৰা বুজা যায় যে উপন্যাস আৰু চুটিগল্পত একে উপাদান থাকিলেও, তাৰে প্ৰয়োগ, গতি আৰু বিকাশৰ ধাৰণাত উল্লেখযোগ্য ফাৰাক আছে।